Land van Belofte - Prostitutie in het A-kwartier

Op 1 januari 2016 viel het doek voor de raamprostitutie in het A-kwartier. Naar aanleiding hiervan, maakte het Noordelijk Scheepvaartmuseum een tentoonstelling over het oudste beroep ter wereld. De naam van de tentoonstelling komt van het café, dat op de hoek van de Vijfde Drift en de Hoekstraat zat. Een bezoeker van de tentoonstelling attendeerde me erop, dat de naam van het café al eerder voor kwam in de 18e eeuw in de Gasthuisstraat bij een herberg. Of de eigenaren rond 1900 daar de naam van over hebben genomen is niet bekend, maar grappig is het wel. 

De naam kwam ik ook tegen op een gevelsteen, die in Amsterdam hangt: *klik*

 Het café werd rond 1900 geopend door Hemannus Looze en Trijntje Brinksma, die kort daarvoor getrouwd waren. Waarom het café zo is genoemd is niet helemaal duidelijk, maar mogelijk droomden de eigenaren van rijkdom of dachten ze aan de dromen van de bezoekers van de prosituées in de buurt van het café.

In de beginjaren was het café vooral populair bij studenten en hoogleraren, maar ook de sjouwers uit de Noorderhaven wisten het 'Land van Belofte' te vinden. De zeelieden hadden in die tijd een spreuk die mogelijk naar het café verwees: "Eerst door de Rode zee en dan naar het Land van Belofte". Hierbij verwees de Rode Zee naar de rode lampjes in de hoerenbuurt. 

De laatste jaren werd de kroeg vooral bezocht door de bezoekers van de rosse buurt in het A-kwartier. Daarnaast was voor vele kroegtijgers was het café het laatste station aan het einde van een nacht stappen. Het café was namelijk tot in de vroege uurtjes open, om aan het begin van de middag alweer open te gaan. 

De laatste eigenaren benadrukten de aanwezigheid van de hoerenbuurt met hun slogan: 'Café Land van Belofte, het gezelligste en veiligste café van Groningen! In ons café kun je terecht voor een gezellige borrel of een beste nacht". 

Deze drie engeltjes hingen aan het plafond van het café 

Zelfs bekende Nederlanders kunnen zich dit Groningse café herinneren. Zo schreef cabaretier Youp van 't Hek meerdere malen lovend over het 'Landje' waar hij graag tot diep in de nacht aan de bar zat. 

Prostitutie is, zo wordt er weleens gezegd, het oudste beroep van de wereld en al heel lang onderdeel van onze maatschappij. Kunstenaars, schrijvers en musici maken in hun werk al sinds oudsher dankbaar gebruik van de 'meisjes van plezier', waarbij ze een geromantiseerd beeld oproepen van het beroep. Het Noordelijk Scheepvaartmuseum liet in deze tentoonstelling zowel die romantische als rauwe kant van het beroep zien.

Deze hoerig-rode bank stond in de grote zaal 

tijdens de tentoonstelling. 

Dat prostitutie ook schaduwkanten heeft, weten de bewoners van het A-kwartier daarentegen maar al te goed. De buurtvereniging van de wijk is in (1985) speciaal opgericht om de overlast (o.a verkeer, drugs en geluid) in de wijk tegen te gaan. In het A-kwartier valt definitief het doek voor de prostitutie, als op 1 januari 2016 de ramen worden gesloten. De Gemeente begint dan samen met de bewoners met het opstellen van een nieuw bestemmingsplan voor de wijk. 

Middeleeuwen / tot 1500

In de middeleeuwen wordt prostitutie gedoogd. De politieke en religieuze machtshebbers zien in dat prostitutie een noodzakelijk onderdeel van de samenleving is. De verhouding tussen de stad en de prostitutie wordt vergeleken met de verhouding tussen een paleis en een mesthoop. Zoals de mesthoop nodig is om de rest van het paleis schoon te houden, zo is de prostitutie nodig om de veiligheid van andere vrouwen en de algemene orde binnen de stad te handhaven.

Ook in Groningen komen hoererij en zogenaamde 'oneerlycke huyse en herberghe' voor. De middeleeuwse stadsbesturen verwijzen de hoeren naar de rand van de stad. Bekend is de Lammehuingestraat (de huidige A-kerkstraat). De straat droeg overigens de naam van een vrouw, maar Lamme Huinge was een weduwe die altijd lam was, gaat het verhaal. In 1874 werd de naam op verzoek van de bewoners van de straat veranderd ivm de slechte reputatie van de straatnaam. Maar ik dwaal af :) 

Reformatie / 16e eeuw

Aan de tolerante houding ten opzichte van prostitutie komt een einde als het calvinisme opkomt. Vanaf 1578 worden in veel steden de bordelen gesloten en prostitutie verboden. Op overtreding van de nieuwe regels staan flinke straffen. Daarmee verdwijnt de prostitutie echter niet, maar gaat ondergronds verder. De overheid behoort de hoeren, de klanten en de pooiers te vervolgen, maar in de praktijk gebeurt dit relatief weinig. 

Vanuit deze nieuwe regelgeving worden in Groningen in 1704 Sibilla Gramsbergen en Jochum aangeklaagd wegens het plegen van hoererij. Joanna Kloppenborgh verklaart als getuige dat zij 'in het snorrigen des nagts bij een Heer op het bedde geslapen heeft, dat hij sijn willen met haar heeft gedaan en haar een rijksdaalder gegeven'.... en verklaart tevens 'dat sij in de Swarte Grieten.... een ander officier bij haar op bedde is gegaan, en datter destijds wel 7 of 9 officiere in de kelder sijn geweest'. 

18e / 19e eeuw

De Franse Revolutie en later de Franse overheersing in de Lage Landen zorgen voor de invoering van een grondwet en de burgerregistratie. Het Koninkrijk Holland voert een wetboek in dat opvallend genoeg geen verbod op prostitutie bevat. Er is wel strenge regelgeving om verspreiding van besmettelijke ziekten te voorkomen. Bordelen moeten zich registreren, evenals de prostituees die zich medisch moeten laten onderzoeken. Koppelarij, het faciliteren of exploiteren van betaalde seks, wordt echter wel verboden waarna veel bordelen clandestien verder gaan. 

1810 - 1820

Het begin van de 19e eeuw wordt gekenmerkt door een dubbele moraal. De bewegingsvrijheid van de vrouw is beperkt, de man domineert haar wereld. De seksuele vrijheid van de man wordt stilzwijgend aanvaard. De vrouw daarentegen moet kuis zijn, waardoor de behoefte naar prostitutie blijft bestaan. Een groot probleem voor de prostitutie is het steeds vaker voorkomen van geslachtsziektes, met name syfillis. Deze 'venusziekte' is al bekend in de 16e eeuw, maar nu wordt er pas wetgeving gemaakt om de geslachtsziekte in te perken. 

1820 - 1860

Vooral vanuit de protestants-christelijke kerk komen initiatieven om de prostitutie te lijf te gaan, onder andere vanuit de opwekkingsbeweging Réviell. De nadruk van deze beweging lag op de beleving van de eigen vroomheid, op de harmonie van dogma en gevoel. De beweging had ook een gemeenschappelijke wortel in de afkeer van het rationalisme van de Verlichting. Later, vanaf 184, verbreedde de beweging zich door de nadruk te leggen op maatschappelijke bewogenheid: armenzorg, strijd tegen alcoholisme en hulp aan verwaarloosde jeugd, prostituees en zwakzinnigen. 

1860 - 1880

In deze periode komt er in heel Europa meer aandacht voor de positie van de vrouw en wordt er vooruitgang geboekt. Aletta Jacobs, de eerste vrouw die in Nederland in 1871 aan de universiteit wordt toegelaten, wordt later arts. Zij trekt zich het lot van de prostituees aan en deelt in Amsterdam condooms uit. Vanuit de protestantse kerk wordt in 1879 de 'Nederlandsche Vereeniging tegen de prostitutie' door predikant Hendrik Pierson opgericht. Pierson gold daarmee als onbetwiste leider van het protestants-christelijke zedelijkheidoffensief dat in de tweede helft van de 19e eeuw vorm kreeg. 

Nadat in 1852 artsen aan het stadsbestuur van Groningen melden dat 'syfillistische aandoeningen' opkomen door bezoek aan de bordelen, treedt in 1861 de 'Verordening, houdende een reglement op het toezigt over de publieke vrouwen en bordeelen' in werking. Dit reglement maakt het mogelijk om gereguleerd een bordeel te openen, mits het geregistreerd is. De aanvang van Roelfien Klimp, zelf oud-prostituee, is hiervan een mooi voorbeeld. Zij vraagt in 186 toestemming om een bordeel in haar woning te openen. Ze woont echter te dicht op een school en krijgt daarom geen toestemming. Een jaar later probeert ze het in een ander pand opnieuw en kan dan alsnog haar bordeel starten. In deze periode worden de dames bovendien regelmatig medisch gecontroleerd, en moeten ze daar een boekje van bijhouden. 

1880 - 1910

Vanuit de samenleving komt er steeds meer protest tegen prostitutie. Zo wordt onder leiding van predikant Hendrik Pierson de 'Middernachzending - Vereeniging' opgericht, waarvan de leden zich bij bordelen verzamelen om de bezoekers op hun gedrag aan te spreken. In 1884 werd de 'Nederlandsche Vrouwenbond tot Verhooging van de Zedelijk Bewustzijn' opgericht, waarmee protestantse vrouwen een rol kregen in de strijd tegen prostitutie. 

De wetgeving in Groningen krijgt een nieuwe aanpak, waarbij de dames zich niet meer hoeven te laten controleren door een arts. Daarnaast mogen ze ook niet meer hun beroep uitoefenen op straat. De registratieplicht blijft wel bestaan. Bovendien wordt bepaald dat een vrouw niet tegen haar wil in een bordeel mag worden gehouden. 

1910 - 1930

Vrouwen krijgen dankzij de vrouwenbeweging in 1917 passief en in 1919 actief stemrecht. De tegenbewegingen vanuit de samenleving leiden er uiteindelijk toe dat in 1911 de zedenwet in wordt gevoerd. In deze wet wordt niet de prostitutie, maar het aanzetten tot ontucht strafbaar gesteld. Hierdoor worden de handelaren, pooiers en klanten strafbaar en wordt de raamprostitutie populair. Vrouwen wenken langslopende mannen van achter hun gordijnen naar binnen. 

Groningen komt niet met uitbreidingen op de landelijke wetgeving. De commissaris van de Politie komt zelfs met het bijzondere bericht naar buiten dat straatprostitutie nauwelijks voorkomt in Groningen. In de loop van deze periode verandert dat, want in 1828 meldt hij dat de prostitutie zich van de straat naar binnen verplaatst. 

1930 - 1950

De Commissaris van de Politie constateert vlak voor de Tweede Wereldoorlog dat straat prostitutie nog nauwelijks voorkomt in Groningen, maar dat er wel andere soorten van prostitutie bestaan. De dames werken dan vooral vanuit hun eigen of gedeelde huizen. 

In deze periode zien we dat in heel Nederland prostitutie in steden steeds verder wordt teruggedrongen. Ook in Groningen mag tippelen alleen nog maar binnen de diepenring en op vier aansluitende straten, zoals te zien is op de kaart hierboven. Na 1963 wordt dit gebied steeds kleiner, waardoor prostitutie steeds minder zichtbaar wordt in de stad. 

1970 - 1990

De tweede feministische golf in Nederland ontwikkelt zich tot een krachtige beweging met veel verschillende thema's. Binnen deze beweging verschillen de opvattingen over prostitutie. De ene feministische stroming ziet prostitutie als een onacceptabele aantasting van de lichamelijke integriteit en als mensonterend gedrag. Anderen zijn pragmatischer en streven naar erkenning van de prostituee als beroep, mits iemand daar vrijwillig voor kiest. Hieruit vloeit in 1985 de oprichting van De Rode Draad, een stichting met als doel de positie van sekswerkers te verbeteren. De registratieplicht van prostituees is hen bijvoorbeeld een doorn in het oog. 

Groningen verkleint het gebied waar geprostitueerd mag worden nog verder. Alleen nog in de hoeken waar historisch gezien prostitutie een grote rol heeft gespeeld, zoals in de Nieuwstad en het gebied Vishoek/Hoekstraat, mag nog prostitutie plaatsvinden. Alle bedrijven buiten deze gebieden moeten ter zijner tijd worden opgeheven. 

In het A-kwartier rommelt het al een tijdje. Door overlast ontstaat er steeds meer weerstand vanuit de bewoners tegen de prostitutie in de wijk. Daarom wordt de buurtvereniging op 14 mei 1985 opgericht. 

1990 - 2010

Het nieuwe millennium opent met een afschaffing van het wettelijk bordeelverbod. De overheid krijgt behalve voor het aspect gezondheidszorg ook steeds meer belangstelling voor de financiële kanten van de prostitutie. De overheid beoogt de prostitutie grotendeels uit het criminele circuit te halen. Dit betekent dat prostituees zich als zelfstandig ondernemer bij de Kamer van Koophandel dienen in te schrijven en voortaan ook belasting moeten betalen. De controle op de sekswerkers blijft van kracht. 

Tippelen wordt in 1998 verbannen naar de Bornholmstraat. Daarnaast worden pogingen ondernomen om de 'secundaire' overlast te beperken. In alle prostitutiezones mogen alleen nog sekswerkers en klanten aanwezig zijn. Pooiers en drugsdealers worden uit deze zones geweerd. De Gemeenteraad besluit in 2009 om per 1 januari 2016 de raamprostitutie te concentreren in de Nieuwstad en dus de ramen in het A-kwartier te sluiten. 

2010 - 2016

Met de oprichting van de belangenvereniging PROUD proberen sekswerkers hun belangen op de werkvloer, in de media, de politiek en de maatschappij te behartigen. De vereniging heeft bijvoorbeeld een alternatieve 'Algemene Politie Verordening Sekswerk' opgesteld. Hierin roepen ze op om in plaats van het beroep te ontmoedigen en te bestrijden, sekswerk daadwerkelijk te erkennen als beroep en het de mogelijkheid te geven zich tot normale bedrijfstak te ontwikkelen. 

Groningen voert in 2016 beperkingen in voor de sekswerkers zelf. Zo moeten de dames geregistreerd staan, maar worden ook een minimumleeftijd en een maximum werktijden ingevoerd. Ook groeit de beweging om dames te helpen uit de prostitutie te komen en te blijven. Zo heeft de hulpverleningsstichting 'Terwille Verslavingszorg' een programma voor re-integratie en het 'Leger des Heils' een huiskamer met hulpverleners en artsen. 

Een vogelkooi symboliseert het vrouwelijk geslachtsdeel en de vogel het mannelijk lid. Wanneer het deurtje van het vogelkooitje open staat, heeft de man een afspraakje buitenshuis. Een vogel opgesloten in een doos kan de maagdelijkheid van een vrouw aangeven; het ontsnappen van de vogel symboliseert het verlies van haar maagdelijkheid. "Vogelen" betekent vogelvangen, maar ook het liefdesspel bedrijven.

Dame in rood, spelend met vogel - Jan jr. Wassenbergh

Groninger Museum

Meisje trekt, al leunend op een tafel, het vogeltje dat ze vast heeft aan een touwtje naar zich toe. Een verwijzing naar 'vogelen'? 

Prostitutie komt ook voor in de muziek en daar heb ik al eerder een blogje over geschreven *klik* 

Dit blog had ik eind 2016 of begin 2017 geschreven naar aanleiding van de tentoonstelling in het Noordelijk Scheepvaartmuseum. Het gros van de tekst is van die tentoonstelling. Al die tijd heb ik het blog niet gepubliceerd. Terwijl ik zat te twijfelen,  zal ik het als nog plaatsen of niet? Zat ik even te googlen. Was het niet zo, dat het Land van Belofte zijn deuren dit jaar weer geopend heeft? Het café werd zondag 6 oktober heropend onder een nieuwe naam 'Het Beloofde Land' 

Bronnen: 

- Noordelijk Scheepvaartmuseum

- alle aanklikbare links, die verwijzen naar andere websites

- Wikipedia